Οδοντιατρική παραμέληση: διάγνωση και παρέμβαση του οδντιάτρου

Λιάτση Κ.,* Λοντ Αλεξάνδρα**, Γκιζάνη Σ.***

* Οδοντίατρος

** Παιδοδοντίατρος

*** Επίκουρη Καθηγήτρια, Εργαστήριο Παιδοδοντιατρικής ΕΚΠΑ

Η οδοντιατρική παραμέληση περιλαμβάνεται στο πλαίσιο της γενικής παραμέλησης ενός παιδιού η οποία αποτελεί μια μορφή κακοποίησής του. Ορίζεται η αδυναμία του γονέα/κηδεμόνα, να ικανοποιήσει τις βασικές ανάγκες της στοματικής υγείας του παιδιού του, γεγονός που οδηγεί σε σοβαρές επιπτώσεις στην στοματική κοιλότητα, στην υγεία και στην ανάπτυξή του. Ένα παιδί με πολυτερηδονισμό, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πιθανή περίπτωση οδοντιατρικής παραμέλησης, εφόσον ο γονέας έχει ενημερωθεί για τη φύση και την έκταση του προβλήματος των δοντιών του παιδιού του, το σχέδιο θεραπείας και τις δυνατότητες πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας αλλά παρόλα αυτά δεν προσέρχεται για θεραπεία ή αναβάλει συνεχώς προγραμματισμένες οδοντιατρικές συνεδρίες. Ο ρόλος του οδοντιάτρου και των επαγγελματιών υγείας είναι πολύ σημαντικός στην πρόληψη και αντιμετώπιση της οδοντιατρικής παραμέλησης και για αυτό η επιμόρφωση και η δια βίου εκπαίδευση των οδοντιάτρων είναι απαραίτητη.

Λέξεις κλειδιά: κακοποίηση,οδοντιατρική παραμέληση

Dental Neglect: Diagnose and intervention of the dentist

Liatsi Aik, Laud A., Gizani S.

Dental neglect refers to a part of a child’s general neglect, which in turn constitutes a type of child abuse. It is the persistent failure of parent or guardian to meet a child’s basic oral health needs, which is likely to result in the serious impairment of a child’s oral or general health and development. A child presenting with multiple severe untreated dental caries could possibly be regarded as a case of dental neglect, only if the parents have been informed about the nature and the extent of the dental problem, the treatment plan and the access to dental care, but they still fail to attend or continually miss planned appointments for dental treatment. The dentist’s role is very important in the prevention and the management of dental neglect and for this reason the dentists’ continuing education is essential.

Keywords: dental neglect, child abus

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όλα τα παιδιά πρέπει να προστατεύονται από οποιαδήποτε μορφή παραμέλησης και κακοποίησης, όπως επίσης να έχουν το δικαίωμα να λαμβάνουν τα μέγιστα δυνατά οφέλη από τις παροχές υγείας, σύμφωνα με τη δήλωση των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού (United Nations Convention on the Rights of the Child, 1989)[1]. Η διαφύλαξη της ευημερίας και ασφάλειας των παιδιών (safeguarding) είναι ένας όρος ευρύτερος από την «προστασία των παιδιών» και σχετίζεται με κάθε οργανωμένη δραστηριότητα που λαμβάνεται με σκοπό την προστασία των πιο ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού όπως τα παιδιά και οι έφηβοι. Σύμφωνα με τον οργανισμό «Δουλεύοντας μαζί για την διαφύλαξη των παιδιών, 2013», η διαφύλαξη της ευημερίας και ασφάλειας των παιδιών ορίστηκε ως: α) η προστασία των παιδιών από κακοποίηση, β) η αποτροπή βλάβης στην υγεία καθώς και στη σωματική και ψυχική ανάπτυξή τους, γ) η διαβεβαίωση ότι τα παιδιά μεγαλώνουν σε συνθήκες οι οποίες συνάδουν με παροχή ασφάλειας και αποτελεσματικής φροντίδας και δ) η λήψη δράσης για την παροχή της δυνατότητας σε όλα τα παιδιά να έχουν την καλύτερη εξέλιξη στη ζωή τους σύμφωνα με τις δυνατότητές τους[2].

Στην Αγγλία και στην Ουαλία, η κακοποίηση των παιδιών περιλαμβάνει τις ακόλουθες κατηγορίες: σωματική, ψυχική, σεξουαλική και ιατρική παραμέληση (γενική και οδοντιατρική)[3],[4] ενώ στην Σκωτία υπάρχει και μία πέμπτη κατηγορία που αφορά την αποτυχία της διαφύλαξης της ευημερίας των ευάλωτων ομάδων πληθυσμού[5]. Η πλειοψηφία των περιστατικών αφορά παιδιά ηλικίας μικρότερα από δύο ετών τα οποία και διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο για κακοποίηση[6]. Η παραμέληση της υγείας γενικά μπορεί να οριστεί ως η συνεχής αποτυχία του γονέα/κηδεμόνα να ικανοποιήσει τις βασικές σωματικές και ψυχολογικές ανάγκες του παιδιού, όπως να προσφέρει στο παιδί την απαραίτητη διατροφή, ένδυση, στέγη, υγιεινή, αναζήτηση και παροχή ιατρικής και οδοντιατρικής φροντίδας όταν αυτή απαιτείται, με αποτέλεσμα να υπάρχουν σοβαρές βλάβες στην υγεία και την ανάπτυξη του παιδιού[7]. Σε περιπτώσεις σοβαρής μακροχρόνιας παραμέλησης, ακόμα και η ζωή των παιδιών αυτών μπορεί να απειλείται.

Υπάρχει βιβλιογραφία σχετικά με την οδοντοστοματολογική κατάσταση των παιδιών/εφήβων που έχουν υποστεί κακοποίηση καθώς και για το ρόλο του οδοντιάτρου στην αναγνώριση των παιδιών αυτών[8],[9],[10],[11],[12]. Αντίθετα δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για την οδοντιατρική παραμέληση, που αυξάνεται συνεχώς στις ημέρες μας, με την οικονομική ύφεση και τη συνεχή μετακίνηση πληθυσμών Η παρούσα εργασία είναι μία βιβλιογραφική ανασκόπηση με σκοπό να παρουσιάσει το φαινόμενο της οδοντιατρικής παραμέλησης παιδιών και εφήβων και να περιγράψει τους διαγνωστικούς δείκτες του φαινομένου καθώς και τις πιθανές παρεμβάσεις για την αντιμετώπισή του.

ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗ

Σύμφωνα με την Βρετανική Ακαδημία Παιδοδοντιατρικής, ως οδοντιατρική παραμέληση ορίζεται η κατάσταση του παιδιού όπου οι συνεχείς αποτυχημένες προσπάθειες του γονέα/κηδεμόνα να ικανοποιήσει τις βασικές ανάγκες της οδοντοστοματολογικής φροντίδας του, οδηγούν σε σοβαρές βλάβες της στοματικής και γενικής υγείας του παιδιού[13]. Έχει βρεθεί ότι οι γονείς αυτών των παιδιών, αν και συχνά έχουν επαρκές μορφωτικό επίπεδο, δεν αναζητούν την παροχή της προτεινόμενης οδοντιατρικής φροντίδας για τα παιδιά τους[14],[15],[16],[17]. Συνήθως η παιδική οδοντιατρική παραμέληση αποτελεί ένδειξη γενικής παραμέλησης15,[18] όπως συναισθηματικής (απομόνωση του παιδιού, μη παροχή συναισθηματικής υποστήριξης και έκθεσή του σε ενδοοικογενειακή βία), ιατρικής (καθυστέρηση ή άρνηση προτεινόμενης ιατρικής φροντίδας για το παιδί), εκπαιδευτικής (αποτυχία να ενταχθεί το παιδί στο σχολείο ή ακόμα και πολυήμερη απουσία από την εκπαιδευτική διαδικασία) και τέλος σωματικής (εγκατάλειψη παιδιού ή άρνηση της κηδεμονίας του, μη κάλυψη βασικών αναγκών σίτισης ή κατάλληλης ένδυσης και μη αποτελεσματική υγιεινή)[19]. 

Παιδιά με οδοντιατρική παραμέληση συχνά υποφέρουν από οδοντικό πόνο, φλεγμονές και εμφανίζουν απώλεια δοντιών και δυσκολίες στη μάσηση εξαιτίας των εκτεταμένων τερηδονικών βλαβών που φέρουν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτά τα ανεπιθύμητα αποτελέσματα μπορεί να επηρεάσουν την μάθηση, επικοινωνία, διατροφή και γενικότερα τη φυσιολογική ανάπτυξη του παιδιού[20].

ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗΣ

Κάθε παιδί με πολυτερηδονισμό δεν μπορεί να θεωρείται θύμα παραμέλησης και οι γονείς του να ενοχοποιούνται για την έλλειψη οδοντιατρικής φροντίδας. Για αυτό το λόγο, η δημιουργία παραμέτρων που μπορούν να αποτελέσουν δείκτες πιθανής οδοντιατρικής παραμέλησης είναι απαραίτητη. Στοιχεία από τη λεπτομερή λήψη οικογενειακού, ιατρικού και οδοντιατρικού ιστορικού, χαρακτηριστικά των γονέων ή των κηδεμόνων και ευρήματα οδοντοστοματολογικής εξέτασης μπορούν να αποτελέσουν τους πιο σημαντικούς δείκτες[15].

Ι. Ιστορικό και κλινική εξέταση

Παρόλο που η οδοντική τερηδόνα αποτελεί την πιο συχνή ασθένεια του στόματος στα παιδιά[21], θα ήταν υπεραπλούστευση να υποθέσουμε ότι υπάρχει ένας συγκεκριμένος αριθμός τερηδονισμένων δοντιών, που υποδεικνύει πιθανή οδοντιατρική παραμέληση. Πληροφορίες από τη λήψη ιατρικού και οδοντιατρικού ιστορικού μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στη πιθανή διάγνωση οδοντιατρικής παραμέλησης, όπως η εκτίμηση του βαθμού τερηδονικού κινδύνου του παιδιού, η επίπτωση της οδοντικής κατάστασης στη υγεία του με φαινόμενα όπως πονόδοντο, αποστήματα, λήψη αντιβιοτικής θεραπείας κατά τακτά χρονικά διαστήματα, αντιμετώπιση μόνο των επειγόντων περιστατικών και επαναλαμβανόμενες αναβολές προγραμματισμένων θεραπευτικών συνεδριών.

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, τα κακοποιημένα παιδιά έχουν υψηλότερα επίπεδα τερηδονισμένων δοντιών που δεν έχουν λάβει θεραπεία συγκριτικά με τους υγιείς συνομήλικούς τους (Πίνακας 1)[22]. Ο Οlivann και συν (2003) βρήκαν μη θεραπευμένα τερηδονισμένα δόντια σε 50% των κακοποιημένων παιδιών στην Ισπανία, ποσοστό που ήταν πολύ μεγαλύτερο συγκριτικά με τον γενικό πληθυσμό αυτής της ηλικίας[23]. Ποσοστό 57,6% των κακοποιημένων και παραμελημένων παιδιών είχαν μη θεραπευμένα τερηδονισμένα δόντια στην ηλικία των 5 ετών στη μελέτη των Valencia-Rojas και συν. (2008), ενώ μόλις το 30% του παιδικού πληθυσμού ίδιας ηλικίας βρισκόταν στην ίδια κατάσταση[24]. Αντίστοιχα ευρήματα παρουσίασαν οι Keene και συν.(2015), σύμφωνα με τους οποίους, τα κακοποιημένα παιδιά στο Ηνωμένο Βασίλειο είχαν μεγαλύτερο δείκτη τερηδόνας (dmft 3,2 έναντι 1,18) και συγκεκριμένα περισσότερα τερηδονισμένα δόντια συγκριτικά με τους υγιείς συνομήλικους τους[25]. Μέχρι στιγμής, στην Ελλάδα δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία για την οδοντοστοματολογική κατάσταση των παιδιών με οδοντιατρική παραμέληση.

ΙΙ. Κοινωνικοί παράγοντες

Παρόλο που η παιδική οδοντιατρική παραμέληση μπορεί να εμφανιστεί σε κάθε οικογένεια, η φτώχεια, η ανεργία, η έλλειψη στέγης, η οικογενειακή απομόνωση, η πολύτεκνη οικογένεια, η ύπαρξη σωματικής και ψυχολογικής κακοποίησης μελών της οικογένειας και/ή χρήση ουσιών (όπως αλκοόλ), αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για τη δημιουργία του φαινομένου αυτού [15],[16],[26],[27]. Η βιβλιογραφία έχει δείξει ότι οι κοινωνικές ανισότητες επηρεάζουν την αντίληψη και τον βαθμό προτεραιότητας με την οποία οι γονείς αξιολογούν την σημαντικότητα αντιμετώπισης του επείγοντος οδοντιατρικού περιστατικού και αναζητούν την παροχή φροντίδας για το παιδί τους[28].

ΙΙΙ. Χαρακτηριστικά γονέων και κηδεμόνων

Επισημαίνεται ότι η παρουσία πολλών μη θεραπευμένων τερηδονισμένων δοντιών μπορεί να μην αποτελεί σημείο οδοντιατρικής παραμέλησης, αλλά αποτέλεσμα της άγνοιας του γονέα/κηδεμόνα σχετικά με το οδοντικό πρόβλημα του παιδιού και των συνεπειών στη γενική του υγεία. Για αυτό το λόγο είναι σημαντικό να γίνει διαφοροδιάγνωση μεταξύ αυτών των γονέων και εκείνων που κατανοούν το πρόβλημα του παιδιού τους και την αναγκαιότητα της αντιμετώπισής του αλλά τελικά δεν προσφέρουν την απαραίτητη οδοντιατρική θεραπεία στο παιδί τους[29].

Ένα παιδί με πολυτερηδονισμό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πιθανή περίπτωση οδοντιατρικής παραμέλησης, εφόσον ο γονέας έχει ενημερωθεί για τη φύση και την έκταση του προβλήματος του παιδιού του, την αναγκαιότητα και το σχέδιο της οδοντιατρικής θεραπείας καθώς και τη δυνατότητα πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας, αλλά παρόλα αυτά δεν προσέρχεται για θεραπεία ή αναβάλει συνεχώς προγραμματισμένες συνεδρίες[30].

Όταν αυτοί οι παράμετροι παρουσιάζονται επιπλέον σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες όπως, παιδιά προσχολικής ηλικίας, παιδιά άστεγων οικογενειών, παιδιά προσφύγων, μεταναστών και οικογενειών που αναζητούν πολιτικό άσυλο και τέλος παιδιά με ειδικές ανάγκες, ενισχύουν τη διάγνωση πιθανής οδοντιατρικής παραμέλησης[31].

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΟΥ

Αποτελεί ηθική υποχρέωση κάθε ατόμου[32],[33],[34] να αναγνωρίζει και να παρεμβαίνει όταν υπάρχει υποψία περιστατικού οδοντιατρικής παραμέλησης. Οι οδοντίατροι στην Αμερική είναι νομικά υποχρεωμένοι να αναγνωρίζουν σημάδια κακοποίησης και παραμέλησης και να αναφέρουν τις ύποπτες περιπτώσεις στις κατάλληλες κάθε φορά αρχές, ενώ στην Αγγλία η αναφορά στις αρχές αποτελεί προς το παρόν ηθικό μόνο χρέος για τον γιατρό[35] γεγονός που ισχύει και για τη χώρα μας.

Ο οδοντίατρος θα πρέπει να εξηγήσει και να βεβαιωθεί ότι ο γονέας έχει κατανοήσει τη σπουδαιότητα του οδοντικού προβλήματος και τις επιπτώσεις στη γενική υγεία του παιδιού και έχει αποδεχθεί το προτεινόμενο σχέδιο θεραπείας. Είναι αλήθεια ότι αρκετές οικογένειες αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην προσπάθειά τους να λάβουν οδοντιατρική θεραπεία στον ιδιωτικό και δημόσιο φορέα, ιδιαίτερα κατά τα τελευταία χρόνια της οικονομικής ύφεσης. Για αυτό το λόγο, ο οδοντίατρος θα πρέπει να συμβάλλει στην προσπάθεια των γονέων να αναζητήσουν οδοντιατρική θεραπεία σε πανεπιστημιακές κλινικές, δημόσια νοσοκομεία ή/και κρατικά, δημοτικά οδοντιατρεία, σε περίπτωση έλλειψης κοινωνικής ασφάλισης. Αν παρόλο αυτά οι γονείς δεν λαμβάνουν οδοντιατρική θεραπεία, το παιδί θεωρείται ότι έχει υποστεί οδοντιατρική παραμέληση [36],[37]. Στις περιπτώσεις αυτές, ο οδοντίατρος/παιδοδοντίατρος θα πρέπει να απευθυνθεί σε επαγγελματίες υγείας όπως ψυχίατρο, ψυχολόγο καθώς και φορείς κοινωνικής πρόνοιας ή/και την αστυνομία.

ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Η σημασία του κοινωνικο-οικονομικού[38],[39],[42]και μορφωτικού[40],[43] επιπέδου της οικογένειας, καθώς και η οδοντοστοματολογική κατάσταση των ίδιων των γονέων διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο στην οδοντιατρική παραμέληση των παιδιών τους (Πίνακας 1).Δεν είναι τυχαίο που ο Scorca και συν.(2013) βρήκαν ότι 63% των μικρών παιδιών με ECC (τερηδόνα προσχολικής ηλικίας) προερχόταν από οικογένειες χαμηλού κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου και εμφάνισαν οδοντιατρική παραμέληση[39]. Άλλη μελέτη σε παιδιά αντίστοιχης ηλικίας με έντονες τερηδονικές βλάβες δείχνει ότι 60% των γονέων είχαν χαμηλό μορφωτικό επίπεδο σε σχέση με τους γονείς υγιή παιδιών της ίδιας ηλικίας[40]. Τα ευρήματα αυτά βρίσκονται σε συμφωνία με αυτά των Kvist και συν.(2014) που βρήκαν ότι ένα σημαντικό ποσοστό των παιδιών με οδοντιατρική παραμέληση υποβάλλονται σε γενική αναισθησία για την οδοντιατρική θεραπεία τους[41].

Η πλειοψηφία των παιδοδοντιάτρων μπορεί να έρθει σε επαφή με παραμελημένα παιδιά, πιο συχνά από άλλους επαγγελματίες υγείας. Οι έρευνες που έχουν γίνει σε διάφορες χώρες καταλήγουν στο ότι απαιτούνται περισσότερες γνώσεις και εκπαίδευση των οδοντιάτρων σχετικά με την προστασία του παιδιού. Συγκεκριμένα στην Σκωτία, ενώ πάνω από τα 2/3 των ερωτηθέντων οδοντιάτρων έχουν υποπτευθεί κακοποίηση ή παραμέληση σε μικρούς ασθενείς, μόνο 11% από αυτούς το έχουν αναφέρει στις αρμόδιες αρχές (Πίνακας 1), αν και η πλειοψηφία τους έχει την θέληση να αντιμετωπίσει σωστά τις περιπτώσεις αυτές με περαιτέρω εκπαίδευση[44]. Στην Κροατία το 26,27% των ερωτηθέντων οδοντιάτρων έχει υποπτευθεί περιπτώσεις παιδικής κακοποίησης ή και παραμέλησης, ενώ μόνο 5,1% έχει κάνει αναφορά στους αρμόδιους φορείς[45].Το 81% των συμμετεχόντων οδοντιάτρων σε έρευνα στο Ηνωμένο Βασίλειο δήλωσαν ότι έρχονται σε επαφή με ένα τουλάχιστον παιδί με οδοντιατρική παραμέληση κάθε εβδομάδα, ενώ αντίθετα μόνο το 21,4% έχει αναφέρει κάποιο από τα περιστατικά αυτά στις αρμόδιες αρχές[46]. Από αντίστοιχη έρευνα που έγινε σε οδοντιάτρους στην Ελλάδα, 32.6% των ερωτηθέντων πιστεύουν ότι παιδιά με οδοντιατρική παραμέληση προσήλθαν στο ιατρείο τους τουλάχιστον μια φορά κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής τους καριέρας. Το ήμισυ των οδοντιάτρων ένιωθαν ικανοί να αναγνωρίσουν σημεία παιδικής κακοποίησης και παραμέλησης ενώ λιγότεροι από το ένα τέταρτο των ερωτηθέντων γνώριζαν τι έπρεπε να κάνουν σε περίπτωση που υποπτεύονταν τέτοια περιστατικά[47].Ο φόβος για την επιθετική αντίδραση των γονέων ή ακόμα και για δικαστική αγωγή, η έλλειψη σίγουρης διάγνωσης, και τέλος η έλλειψη εκπαίδευσης και καθοδήγησης των οδοντιάτρων[48] είναι μερικοί από τους βασικούς λόγους για την έλλειψη αναφοράς περιστατικών πιθανής παραμέλησης στις αρμόδιες υπηρεσίες. Επιπλέον η έλλειψη εφαρμογής οργανωμένου πρωτόκολλου από κοινωνικούς και πολιτικούς φορείς για την αντιμετώπιση αυτών των περιστατικών αποτελεί σημαντικό πρόβλημα σε πολλές χώρες.

Πίνακας 1. Ευρήματα πρόσφατων μελετών για την οδοντιατρική παραμέληση

Για αυτό το λόγο η εκπαίδευση των οδοντιάτρων σε θέματα κακοποίησης και οδοντιατρικής παραμέλησης είναι απαραίτητο να ξεκινήσει κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών σπουδών συνεχίζοντας με διαδραστικά κλινικά σεμινάρια δια βίου, όπου ο οδοντίατρος μπορεί να συζητήσει κλινικά περιστατικά και να προτείνει λύσεις για την αντιμετώπισή τους[49]. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η εκπαίδευση των οδοντιάτρων σε θέματα προστασίας και διαφύλαξης της ευημερίας των παιδιών, όπως είναι η αντιμετώπιση οδοντιατρικής παραμέλησης, συμπεριλαμβάνεται υποχρεωτικά στο προπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών των φοιτητών οδοντιατρικής από το 2015[50].

Τέλος η παροχή οργανωμένων προγραμμάτων οδοντιατρικής προληπτικής φροντίδας από κοινωνικούς φορείς στη μητρική γλώσσα του παιδιού καθώς και η εφαρμογή προγραμμάτων παροχής κοινωνικής οδοντιατρικής φροντίδας για παιδιά ευάλωτων ομάδων, θα περιορίσουν σημαντικά την ύπαρξη του φαινομένου της οδοντιατρικής παραμέλησης.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η βελτίωση της γνώσης των γονέων στην αποτελεσματική καθημερινή στοματική υγιεινή και διατροφή καθώς και η υποστήριξη και ενθάρρυνσή τους στην αναζήτηση και παροχή θεραπείας είναι σημαντικοί παράγοντες για τη έγκυρη αντιμετώπιση των οδοντιατρικών προβλημάτων των παιδιών και ως εκ τούτου πρόληψη της οδοντιατρικής παραμέλησης.

Η προστασία και διαφύλαξη της ευημερίας των παιδιών αποτελεί χρέος του οδοντιάτρου/παιδοδοντιάτρου, γεγονός που απαιτεί την εκπαίδευση και συνεχή επιμόρφωση όλων των επαγγελματιών υγείας για το συγκεκριμένο θέμα. Η ύπαρξη κοινωνικών φορέων και οργανωμένων προγραμμάτων για την αντιμετώπιση αυτών παιδιών είναι απαραίτητη. Έρευνες δείχνουν ότι η πλειοψηφία των παιδιών που συμμετείχαν σε οργανωμένα πρόγραμμα προστασίας, παραμένουν ή επιστρέφουν σπίτι με τους βιολογικούς τους γονείς[51]. Δυστυχώς, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης τείνουν να προβάλουν τα περιστατικά με την πιο αρνητική έκβαση όπου τα παιδιά απομακρύνθηκαν από το σπίτι τους ενώ τα όποια θετικά αποτελέσματα δεν λαμβάνουν την απαραίτητη δημοσιοποίηση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ